Toen in 2018 door prof. dr. A. Baars de verzorgde uitgave van De Christenreis verscheen in een nieuwe en zeer goede vertaling van zijn hand sprak ik de wens uit dat ook van De Christinnereis een dergelijke uitgave het licht zou zien. De uitvoerige inleiding en de voetnoten gaven naast de hoge kwaliteit van de vertaling deze uitgave namelijk echt een meerwaarde boven eerdere uitgaven van De Christenreis. Bij deze vertaling werd Baars geassisteerd door zijn dochter Thera Tanis-Baars. Mijn wens werd al het volgende jaar vervuld. In 2019 verscheen een even grondige en deskundige uitgave van De Christinnereis en opnieuw ook in een nieuwe vertaling.
Ik had niet durven hopen dat Baars ook tijd zou kunnen vinden om ook van De Heilige Oorlog een dergelijke uitgave te verzorgen, maar deze uitgave zag in 2022 het licht, al was de vertaling nu geheel verzorgd door zijn dochter Thera Tanis-Baars. Vooral bij De Heilige Oorlog was de vertaling die ik vroeger doorlas, wel heel kreupel. Soms was hij alleen begrijpelijk als je wist wat er in het Engels stond zo was ‘Lord Mayor’ vertaald met ‘Heer Majoor’ in plaat van met ‘Burgemeester’. Evenals bij de uitgaven van De Christenreis en De Christinnereis is de vertaling van hoge kwaliteit. Alleen al daarom is aanschaf ervan de moeite waard, ook als men al een Nederlandstalige uitgave van De Heilige Oorlog heeft.
Na De Christenreis en De Christinnereis is De Heilige Oorlog het bekendste allegorische werk door Bunyan geschreven. Het heeft ten opzichte van De Christenreis en De Christinnereis een eigen karakter. Nu is niet een persoon of groep personen het uitgangspunt van de allegorie, maar een stad die Bunyan de naam Mensenziel geeft. Baars wijst er in zijn inleiding op dat het thema van de geestelijke strijd de drie werken met elkaar verbindt. In De Christenreis en De Christinnereis staat de strijd van een christen centraal. In De Heilige Oorlog is het allereerst de strijd van Christus om mensen voor Hem en Zijn Vader te winnen, al ontbreekt het element van de strijd van een christen ook niet. Een strijd die aanvankelijk het karakter draagt van verzet.
Baars brengt het complexe karakter van De Heilige Oorlog in zijn inleiding naar voren. In De Heilige Oorlog zijn zowel heilshistorische als heilsordelijke lijnen zichtbaar. Daarbij overheerst de laatste lijn veruit. Naast deze twee lijnen wijst Baars ook op autobiografische en eschatologische lijnen. Bij deze laatste gaat het om de puriteinse verwachting van een bloeitijd van de kerk. Daarnaast – en dat ontgaat een eigentijdse lezer die geen weet heeft van de Engelse geschiedenis van de tweede helft van de zeventiende eeuw – heeft De Heilige Oorlog ook politieke elementen.
Gebeurtenissen uit zijn eigen tijd zijn door Bunyan verwerkt in De Heilige Oorlog. De reorganisatie van de stad Mensenziel nadat deze door Diabolos is ingenomen, herinnert aan de Corporation Act van 1661 die alle overheidsdienaren ertoe verplichtte trouw te zweren aan Charles II en het Avondmaal in de Anglicaanse Kerk te gebruiken. De aanhangers van Diabolos die nadat de stad heroverd is door Emmanuël in de stad zijn achtergebleven en contact zoeken met Diabolos, zijn ook een zinspeling, zo laat Baars zien, op het zogenaamde Popish Plot (Paapse complot) dat door Titus Oates werd gemeld. Een gerucht dat zeer veel deining veroorzaakte maar de puriteinse zaak geen goed deed omdat dit complet door Oates verzonnen bleek te zijn.
Terecht legt Baars de vinger bij een racistische trek in De Heilige Oorlog. Een racisme dat wij als naïef kunnen typeren. Zwart associeert Bunyan met zondig en wit met reinheid. Een aantal malen hebben negatieve figuren een zwarte huidskleur. Ook al is zijn racisme naïef van karakter, daarmee maakt het Bunyan op dit punt nog niet navolgenswaardig.
De blijvende relevantie van Bunyan ligt, zo laat Baars zien, in de boodschap van zonde en genade en dan vooral ook dat een christen na het ontvangen van genade blijvend waakzaam moet zijn. Altijd dreigt het gevaar van verachtering in de genade. Het grote wonder is dat God nooit laat varen de werken van Zijn handen. Ook dat wordt duidelijk in De Heilige Oorlog. Evenals in Bunyan andere theologische werken laat ook De Heilige Oorlog zien hoezeer Bunyan in de genadeleer en die van de rechtvaardiging een gereformeerd christen was. Dan is het belangrijk te onderstrepen dat juist daarin het Bijbelse karakter van de gereformeerde leer blijkt.
Ik kan deze uitgave van De Heilige Oorlog iedereen ter lezing aanbevelen. Ze kwam uit in de serie Puriteinse Klassieken en is daarvan het twaalfde deel.
John Bunyan, De Heilige Oorlog. Met kanttekeningen, vertaald door Thera Tanis-Baars en ingeleid door prof. dr. A. Baars (Apeldoorn: De Banier, 2022), hardcover 440 pp., €27,95 (ISBN 9789087188405)
Dr. P. de Vries - artikelen en opinie 