Een glimp van de hemel. Het geheim van Rembrandts geloof

Wie het blad Ecclesia leest, kwam daarin al gedurende meerdere jaren met een zekere regel­maat bijdragen van Jan Riemersma tegenover etsen en schilderijen van Rembrandt. Riemers­ma is niet alleen predikant en theoloog, maar ook een echte Rembrandtkenner. Bij uitgeverij Kok verscheen in 2016 een prachtig full colour kunstboek waarin Riemersma Rembrandt plaatst in de literaire en theologische context van zijn tijd. Omdat 2019 een Rembrandtjaar is, vraag ik ook op mijn weblog aandacht voor deze uitgave

Een zeer groot deel van Rembrandts etsen en schilderijen is gebaseerd op Bijbelse thema’s en gebeur-tenissen. Ook als dat niet het geval is, blijkt toch vaak de doorwerking van de Bijbelse boodschap. Rembrandt preekte, zoals Rie­mers­ma het uitdrukt, met een penseel. Wie de schilderijen in de door Riemersma verzorgde uitgave ziet, bemerkt hoe wel niet helemaal in het begin maar toch wel vroeg in zijn carrière de techniek van licht en donker kenmerkend wordt voor Rembrandt. Deze techniek geeft zijn schilderijen een bijzondere zeggingskracht.

Riemersma bestrijdt dat het lidmaatschap van de publieke Gereformeerde Kerk slechts een zaak van conventie zou zijn. Nog op hoge leeftijd was hij doopgetuige bij de doop van een klein­­­kind. Hij wijst ook op Rembrandt vriendschap met de piëtistische dichters Jeremias de Decker en Heyman Dullaert. Deze dichters mengden zich niet in theologische discussies. Het ging hen om de bevindelijke door-leving van het geloof. Daarin vonden zij in Rembrandt een warme medestander.

Zorgen en verdriet hebben het geloof van Rembrandt verinnigd. Zijn eerste vrouw Saskia van Uylen-burgh en drie kinderen gingen hem voor in de dood. Overtui­gend en verrassend vond ik dat het schilderij dat vaak als de wegzending van Hagar en Ismaël wordt gezien in werke­lijkheid een weergave is van de Sunamitische vrouw die met haar ezel op weg gaat naar de profeet, omdat hij haar enige zoon is gestorven. Heel opvallend is dan dat deze vrouw de trek­ken heeft van Saskia van Uylenburgh. Rembrandt verbond de Bijbel met het leven van alledag en met zijn eigen leven. Zo maakt hij duidelijk dat de Bijbel Gods brief aan ons is.

Het gereformeerde karakter van Rembrandts geloof blijkt ook in zijn nadrukkelijke aandacht voor het Oude Testament. Hij schildert taferelen uit de gehele Bijbel en niet slechts bijna uit­slui­tend het Nieuwe Testament. Bij het schilderijen van bijbelse personen nam Rembrandt meer dan eens Joden uit Amsterdam als voorbeeld. Vele jaren heeft Rembrandt in de Joden­breestraat gewoond. Zijn over-buurman was de bekende Joodse rabbijn Manasse ben Israël. Met hem had hij regelmatig contact. Riemersma wijst erop dat Rembrandt de eerste in de kerkgeschiedenis was die Jezus heel nadrukkelijk als Jood schildert.

Riemersma legt de vinger bij het feit dat Rembrandt in zijn etsen en schilderijen een bijzondere voorliefde aan de dag legt voor de gelijkenis van de verloren zoon. Met argumenten toont hij aan dat bij het portret dat Rembrandt van zichzelf en Saskia schildert, hij zichzelf feitelijk afbeeldt als de verloren zoon. Het portret is niet voor niets in een herberg gesitueerd. In de ets die het afscheid van de verloren zoon van zijn vader afbeeldt, herkennen we in de verloren zoon de trekken van Rembrandt zelf. Veelzeggend is ook dat de apostel Paulus zijn eigen gelaatstrekken kan geven. Daarmee wil hij duidelijk maken dat hij evenals Paulus alleen van genade wil leven.

Ik heb voor een aantal zaken uit het full colour kunstboek over Rembrandt aandacht gevraagd. Er valt veel meer uit te leren dan ik heb genoemd. Alleen al het kijken naar de etsten en schil­­de­rijen is een genot. Ik wens dit boek in veler handen. Voor de prijs hoeft men het bepaald niet te laten. Met Riemersma hoop ik dat vele deze ‘oude schrijver’, zoals hij in het woord vooraf Rembrandt noemt, ter hand nemen om vanuit een ander invalshoek dan veelal ge­bruikelijk is oog te krijgen voor het feit dat God het verlorene zoekt.

Jan Riemersma, Een glimp van de hemel. Het geheim van Rembrandts geloof (Kok: Utrecht, 2016) 158 pp., €24,99 (ISBN 9789043527293)