Poëzie in het Oude Testament. Een analyse van een vernieuwende studie

Inleiding

In de achttiende eeuw wees de anglicaanse bisschop Robert Lowth erop dat parallelismus membro-rum kenmerkend is voor Hebreeuwse poëzie. Dat was een baanbrekend inzicht. Hij liet zien dat Hebreeuwse dichtverzen veelal uit twee lijnstukken of cola bestaan die met elkaar corresponderen, elkaar aanvullen of zich antithetisch tot elkaar verhouden. Vooral de laatste decennia is het inzicht in Hebreeuwse poëzie enorm gegroeid.

Meer en meer werd beseft dat hoe waardevol de inzichten van Lowth ook zijn, ze wel een versimpeling zijn. Zo zijn er ook dichtverzen die uit drie lijnstukken bestaan en niet altijd is duidelijk of een dichtvers in twee of drie lijnstukken bestaat. In meerdere gevallen kunnen beide mogelijkheden worden verde-digd. De vrucht van deze inzichten zien we in eigentijdse Bijbelvertalingen. Poëtische teksten worden literair afgedrukt. Wel moeten we ons realiseren dat de inzichten hoe dat moet niet volstrekt eenduidig zijn.

Als het gaat om Bijbelwetenschappers die een bijgedragen hebben voor een verdiept inzicht in de Hebreeuwse poëzie moet voor ons eigen land dan de naam van J.P. Fokkelman worden genoemd. Fokkelman laat zien dat elk lijnstuk veelal twee tot vier klemtonen bevat en dat nooit het aantal van vijf klemtonen wordt overschreden. Bij hoge uitzondering heeft een lijnstuk één klemtoon. Hij gaat ervan uit dat een lijnstuk veelal tussen de vijf en twaalf lettergrepen telt, maar dat meestal het aantal lettergrepen tussen de zeven en negen ligt,

In de Angelsaksische wereld hebben onder andere James Kugel, Adele Berlin en Walter O’Connor zich verdienstelijk met het onderzoeken van Hebreeuws poëzie. Zelf heb ik vooral veel van O’Connor geleerd. O’Connor gaat ervan uit dat een lijnstuk zelden meer dan vier woorden telt en dat het hoogste aantal zes is. Nu worden in het Hebreeuws meer dan eens woorden met elkaar verbonden. Als het gaat om woordeenheden gaat hij ervanuit dat vier het maximum is. Daarnaast stelt hij dat een lijnstuk nul tot drie predicaten bevat en een tot vier grammaticale constituenten, dat wil zeggen onderwerp, voorwerp, bijwoordelijke bepaling enz.

*

De studie van Dobbs-Allsopp. Enjambement

Al weer een aantal jaren geleden verscheen een studie van F.W. Dobbs-Allsopp, die als universitair hoofddocent Oude Testament aan Princeton Theological Seminary is verbonden, over Hebreeuwse poëzie. Deze studie is geen makkelijk geschreven boek, maar ze voegt wel iets toe. Het boek valt in vier delen uiteen: 1. de aard van de colon/lijnstuk in de Hebreeuwse poëzie; 2. het ritme dat wordt gebruikt; 3. lyriek; 4. het belang om het orale karakter van Hebreeuwse poëzie.

Uitgangspunt bij de Hebreeuwse poëzie is voor de auteur het lijnstuk. Hij brengt naar voren dat niet alle Hebreeuwse dichtverzen door parallellie worden gekenmerkt. Nu is maar de vraag hoe je dit verschijnsel definieert. Hanteren we de brede definitie dat lijnstukken op elkaar betrokken zijn, dan kunnen we staande houden dat alle Hebreeuwse poëzie door parallellie wordt gekenmerkt. Echter, zeker is waar dat de driedeling ‘corresponderend, antithetisch en aanvullend’ tekortschiet.

Vernieuwend is Dobbs-Allsopp met name doordat hij uitvoerig aandacht schenkt aan het verschijnsel enjambement in oudtestamentische poëzie. Enjambement is het literaire verschijnsel dat een zin doorloopt over twee of zelfs nog meer lijnstukken. In het Oude Testament komt dit verschijnsel meer voor dat menigeen zich in eerste instantie realiseert.

Voorbeelden ervan zijn:

‘Werd er ook een schild of speer gezien

onder veertigduizend in Israël?’ (Richt. 5:8b)

*

‘Laat vrolijk en verblijd zijn

wie vreugde vinden in mijn gerechtigheid;’ (Ps. 35:27)\

*

Vooral in het boek Klaagliederen komen we het verschijnsel enjambement frequent tegen.

‘Een vorstin onder de gewesten

is verplicht tot herendienst.’ (Klaagl. 1:1c)

*

‘Zij heeft geen trooster

onder al haar minnaars.’ (Klaagl. 1:2b)

*

‘Juda is in ballingschap gegaan vanwege de ellende

en vanwege de vele slavenarbeid.’ (Klaagl. 3:1a)

*

Een aantal andere aspecten van de studie van Dobbs-Allsopp

Dobbs-Allsopp laat verder zien dat nevenschikking niet slechts de zinnen kenmerkt die vaak met de lijnstukken samenvallen, maar ook de structuur van de hele poëtische compositie. De auteur is van mening dat wij in het Oude Testament poëzie en proza scherp van elkaar kunnen onderscheiden. Daarin val ik hem niet bij. Vooral bij in de profetische literatuur zijn er meerdere voorbeelden dat de grens tussen proza en poëzie vloeiend is. Ik denk ook aan Gen. 1:1-2:3. Ongetwijfeld een tekst die zijn geheel als prozatekst moet worden getypeerd, maar onder andere in Gen. 1:27 kunnen we drie lijnstukken aanwijzen.

Dobbs-Allsopp laat zien dat juist de Hebreeuwse poëzie laat zien dat ook de orale traditie in het oude Israël een grote plaats had. Ook als teksten schriftelijk werden vastgelegd was dat met het oog op mondelinge voordracht. De verdeling in lijnstukken die niet teveel in omvang van elkaar verschilden, vergemakkelijkten het memoriseren. De auteur besluit zijn studie met een analyse van Psalm 133. Zaken die in het voorafgaande zijn besproken waaronder enjambement keren dan terug.

De auteur geeft er blijk van buitengewoon belezen te zijn. Zo plaatst hij de Hebreeuwse poëzie in de context van het oude Midden-Oosten door te wijzen op overeenkomstige literaire verschijnselen in buiten-bijbelse literatuur. Hij beperkt zich overigens niet tot het oude Midden-Oosten.  Zijn studie geeft er ook blijk van dat hij zeer goed thuis in de literatuurwetenschap met de inzichten die daar gelden en de discussies die daar spelen.  Helaas is de stijl van Dobbs-Allsopp niet zo toegankelijk , maar voor hen die in de materie thuis zijn schreef een belangrijke studie.

F. W. Dobbs-Allsopp, On Biblical Poetry (Oxford/New York: Oxford University Press, 2015), xxii + 575 pp., £47.99 (ISBN9780199766901)