Wat zijn de wortels van de nieuwtestamentische rustdag?

Al een aantal malen bereikte mij de laatste tijd de vraag hoe het ligt met de eerste dag van de week als rustdag. De eeuwen door heeft de christelijke kerk haar samenkomsten op de eerste dag van de week gehouden. Echter, hoe verhoudt zich dat met het oudtestamentische gebod om na zes dagen van arbeid op de zevende dag van de week te rusten?

Een vragensteller had horen beweren dat de eerste dag van de week als rustdag pas na een paar eeuwen in de kerk zou zijn opgekomen. Constantijn de Grote, de eerste christelijke keizer van het Romeinse rijk zou hiervoor verantwoordelijk zijn geweest. Zij die zo denken, menen dat de Reformatie op een aantal punten niet radicaal genoeg zou zijn geweest.

Echter, Constantijn was de eerste christelijke keizer van het Romeinse rijk. Hij liet als eerste wetten uitvaardigen om de eerste dag van de week als rustdag te houden. Dat betekent echter niet dat pas onder Constantijn de christenen de eerste dag van de week als dag van samen­komst gingen houden.

De wortels daarvan liggen al in de apostolische tijd. Omdat de Heere Jezus Christus op de eerste dag van de week opstond, hadden christenen op deze dag hun onderlinge bijeenkomsten. Waar dat moge-lijk was, gingen Joodse christenen op de laatste dag van de week ook naar de synagoge. Echter, naar mate de tijd voortging groeiden kerk en syna­goge steeds verder uiteen. De eerste dag van de week bleef als dag van samenkomst over.In de eerste brief van Paulus aan de gemeente van Korinthe wordt duidelijk dat de apostel van deze praktijk uitgaat.

In Openbaring 1:10 wordt de eerste dag van de week ‘’de dag van de Heere’ genoemd. Bij de woorden ‘van de Heere’ staat in het Grieks geen zelfstandig naamwoord. Dat is wel het geval als het om de dag van de Heere als de laatste dag gaat. Hier staat een bijvoeglijk naamwoord. Het gaat om die dag van de week die met de Heere Jezus Christus is verbonden en dat is de eerste dag.

Volgens het Nieuwe Testament hebben Joodse christenen de vrijheid zich aan de mozaïsche wet-geving te houden. Christenen uit de heidenen leidt het alleen maar af van de kern van het Evangelie, namelijk dat Christus ons verlost van de vloek van de wet. Zowel in de brief die hij schreef aan de gemeente van Colosse als in die aan de Galaten brengt de apostel Paulus naar voren dat heiden-christenen die zich aan de mozaïsche wetgeving (sabbat, oudtestamentisch cul­tisch jaar, spijswetten) houden, daarmee aangeven dat zij de kracht van het Evangelie niet kennen.

Nu in onze tijd meerdere christenen voor de zevende dag als rustdag gaan pleiten, krijgen deze brie-ven op dit punt een nieuwe actualiteit. Soms wordt het argument gebruikt dat wij op deze manier gemakkelijker ingangen bij het Joodse volk voor het Evangelie krijgen. Echter, rabbijnen stellen dat helemaal niet op prijs dat niet-Joden de zevende dag als rustdag houden. Dat is volgens hen een voorrecht dat alleen het Joodse volk toekomt.

De eerste dag als dag van samenkomst heeft niet alleen nieuwtestamentische wortels, maar wordt als zodanig ook al helemaal aan het begin van de kerkgeschiedenis vermeld. De brieven van Ignatius van Antiochië behoren bij de oudste christelijke literatuur buiten het Nieuwe Testa­ment. Heel nadrukke-lijk stelt Ignatius dat christenen de dag van de Heere houden en niet de oudtestamentische sabbat.

Ook in de brief van Barnabbas, een geschrift uit de tweede eeuw, wordt de achtste dag (dat wil zeggen de eerste dag van de week) als dag van samen­komst genoemd. Deze brief suggereert dat het sabbats-gebod zijn vervulling heeft gevonden in de eerste dag van de week als nieuwtestamentische dag van samenkomst.

Bij de oudste getuigenissen van niet-christenen over christenen behoort de brief van Plinius de Jongere, stadhouder van Bithynië, aan keizer Trajanus. Hij schreef de keizer hoe hij met chris­te­nen in zijn provincie omging. Hij meldde daarbij onder andere dat christenen nog vóór de zon was opgegaan op de eerste dag van de week samenkwamen en in hun samenkomsten liederen ter ere van Christus als God zongen.

Het is een volstrekte vertekening van de feiten als de eerste dag van de week als rustdag als een feitelijk heidense vinding van Constantijn zou zijn. Dat Constantijn wetgeving ter bevor­de­ring van de zondagsrust invoerde, betekent niet dat pas onder zijn regering christenen op de eerste dag van de week samenkwamen. Dat hadden zij al vanaf het begin gedaan.

Aan­van­kelijk moesten de samenkomsten vóór zonsopgang en na zonsondergang plaats vin­den. Vele van de eerste christenen waren slaven en moesten overdag werken voor hun meesters. Waar christe-nen een groot deel van de bevolking gingen vormen, werd het mogelijk de eerste dag van de week ook als rustdag te gaan houden.

Die ontwikkeling heeft Constantijn de Grote door middel van wetgeving bevorderd. Voor heidenen werd deze ontwikkeling acceptabel gemaakt, omdat Constantijn suggereerde dat de God van de Bijbel feitelijk dezelfde was als de zonnegod. Op staatkundig gebied kon Constantijn zo het monotheïsme bevorderen zonder dat heidenen direct aan de God van de christenen behoefden te denken.

Dat elke week weer de eerste dag van de week een rustdag was, was wel typisch christelijk. Ik ga voorbij aan de vraag hoe diep geworteld het christelijke geloof bij Constantijn was. Daar wordt door historici verschillend over geoordeeld. Als keizer moest en wilde Constantijn wel met de realiteit rekenen dat slechts een minderheid van zijn onderdanen bij de christelijke kerk behoorde.

Zeker is dat de christelijke kerk van zijn dagen Constantijn dankbaar was voor het feit dat die dag die zij al eeuwen lang kenden als dag van samenkomst nu ook een rustdag voor de maatschappij werd. Zo werd bevorderd dat iedereen die tot de christelijke kerk behoorde, de samenkomsten op de eerste dag van de week kon bezoeken.

In onze tijd zien we de omgekeerde ontwikkeling. De overheid kan niet bepalen welke dag van de week voor christenen een bijzonder karakter heeft. Dat is en blijft de eerste dag. Door zondagswetgeving af te breken maakt zij het christenen wel moeilijker om deze dag voor de Heere en Zijn dienst vrij te houden.

Een aparte vraag is hoe nauw de relatie is tussen de eerste dag van de week als nieuwtesta­mentische dag van samenkomst en de oudtestamentische sabbat. Moet de nieuwtesta­men­tische dag van samen-komst wel als rustdag worden gehouden? Het Oude Testament laat ons zien dat een dag van samenkomst altijd een rustdag behoort te zijn. Dat principe blijft onder de nieuwe bedeling staan. Wie meent dat onder de nieuwe bedeling de zevende dag de rustdag is, zou de rustdag op zaterdag moeten houden, maar de samenkomsten van de gemeente toch op de eerste dag van de week moeten beleggen.

Verbonden met de herdenking van de opstan­ding van de Heere Jezus behoren die zondermeer op de eerste dag van de week als de dag van de Heere plaats te vinden. Feitelijk kom je dan bij twee rust-dagen uit. Dat is niet erg praktisch en ook bijbels moeilijk te gronden. Het feit dat de kerk de eeuwen door de eerste dag van de week als rustdag heeft gehouden, is dan ook helemaal in de lijn van de bijbelse gegevens.

De Reformatoren legden echter geen nauwe relatie tussen het rusten als ordening vanuit de schep-ping en de eerste dag van de week. Onder de nieuwe bedeling betekende dit rusten naar hun overtuiging allereerst dat wij alle dagen van ons leven van onze boze werken moeten rusten. Luther en Calvijn hebben om praktische redenen toch ook zondagsheiliging bepleit.

Om fysiek en geestelijke redenen is het nodig dat één dag in de week als rustdag wordt gehouden en dan kwam historisch gezien de eerste dag van de week daarvoor het meest in aanmerking. In zijn com-mentaar op Genesis slaat Calvijn overigens tonen aan die al aanleiding geven om de eerste dag van de week als rustdag met de scheppingsorde te verbinden.

In het gereformeerde protestantisme na Calvijn heeft deze lijn zich verder doorgezet. Dat zien wij in het bijzonder, maar zeker niet uitsluitend, in het puritanisme. Op de Dordtse synode worden in antwoord 103 de woorden ‘op de sabbat’ ingevoegd. In de oorspronkelijke uitgave stond enkel dat men op de rustdag naarstig tot Gods gemeente moet komen. Van groot belang is te beseffen dat men bij de sabbat niet aan de zevende, maar de eerste dag van de week dacht. De eerste dag van de week is als de dag van de Heere de nieuwtestamentische sabbat.

De Engelse puriteinen en de Schotse gereformeerden hadden bezwaren tegen de benaming ‘zon­dag’ voor de eerste dag van de week. Zij spraken over Lord’s Day of (Christian) Sabbath. Dat is tot op de dag van vandaag zo gebleven. Als het gaat om een twintigste-eeuwse prediker denk ik bijvoorbeeld aan Martyn Lloyd Jones. Bij Schotse kerkgebouwen pleegt vermeld te staan dat er diensten zijn op de sabbat. Dan gaat het echt niet om de zevende dag van de week, maar zondermeer om de eerste dag.

Naast diensten op de sabbat is er in behoudende ge­meenten altijd ook een wekelijkse doordeweekse samenkomst. Het ontbreken daarvan wordt als een bewijs van geestelijk verval gezien en een symp-toom dat er in de bewuste gemeente niet veel meer is dan wat wij zondagschristendom noemen. Dit is even terzijde. Hier zien we een aanwijzing dat er ook in de gereformeerde gezindte veel zondags­christendom in de negatieve zin van het woord is.

Laten wij wel ernst maken met het heiligen van de eerste dag van de week als dag van samenkomst en rustdag. De boodschap die wij in de samenkomsten van de gemeente horen is altijd ook een appèl om alle dagen van ons leven van onze boze werken te rusten. Wie dat doet, ziet uit naar de grote dag des Heeren. Naar de rust die er overblijft voor het volk van God. In het nieuwe Jeruzalem zal er geen wekelijkse rustdag meer zijn. Als het nieuwe Jeruzalem neerdaalt uit de hemel, vangt de eeuwige sabbat aan. Ongestoord wordt dan de lof bezongen van die Heere Die ons Gode gekocht heeft met Zijn bloed.

*

Terry L. Johnson, The Christian Sabbath (Edinburgh: The Banner of Truth, 2021), brochure 64 pp., £2,55 (ISBN 9781800400351)

De gedachte dat de eerste dag van de week niet alleen de dag van samenkomst van de christelijke gemeente is maar ook de rustdag, komt ook onder Nederlandse christenen steeds meer onder druk te zijn. De eerste dag van de week wordt door een nieuwe generatie in veel gevallen minder strikt geheiligd dan door de vorige.

Terry L. Johnson, senior predikant van de Independent Presbyterian Church in Savannah, Georgia schreef een brochure waarin hij beargumenteert dat het sabbatsgebod onder de nieuw bedeling van toepassing is op de eerste dag van de week. Hij gaf zijn brochure de naam The Christian Sabbath, een gebruikelijk naam onder Engelssprekende christenen als zij de eerste dag van de week als rustdag heiligen en over die dag spreken. Men heeft moeite met de naam ‘zondag’. Men spreekt óf over ‘de (christelijke) sabbat’ óf over ‘de dag des Heeren’.

Johnson haalt een uitspraak aan van de methodistische bisschop Arthur Moore (1888-1974). Die constateerde dat de generatie van zijn grootvader spraak over de ‘heilige sabbat’, die van zijn vader over de ‘sabbat’ en zijn generatie over de ‘zondag’. Johnson laat zien dat tot in de jaren zestig van de vorige eeuw in de Verenigde Staten van California tot Maine over het hele spectrum van het protestantisme de eerste dag van de week als rustdag werd gezien. De omslag die kwam in de samenleving werd gevolgd door de kerk. Nu is er nog maar een kleine minderheid van Amerikaanse christenen die de eerste dag van de week als rustdag ziet en heiligt.

Johnson vertelt dat hij als kind op de zondagsschool nog de vraag hoorde of een boer op zondag over zijn landerijen mocht wandelen. Het antwoord was dat dit alleen mocht als hij genoot van de schepping, maar niet als hij ging denken aan het werk dat hij maandag moest gaan doen. Kennelijk groeiden ook de ouders van Johnson af van een strikte zondagsheiliging. Voor veel Amerikaanse christenen werd het enige wat de eerste dag van de week nog onderscheidde van andere dagen was dat men op deze dag als christelijke gemeente samenkwam en voor meerderen was dan één keer genoeg.

Toen Johnson aan het begin van de jaren zeventig in Bristol in Engeland ging studeren, werd hij daar geconfronteerd met een veel striktere zondagsheiliging dan hij in de Verenigde Staten gewend was. Hij raakte ervan overtuigd dat het vierde gebod van ons vraag dat wij de eerste dag van de week niet alleen als van samenkomst van de christelijke gemeente moeten gebruiken, maar ook als rustdag behoren te heiligen

. Hij wijst op de fysieke maar vooral ook geestelijke zegeningen die aan het houden van de eerste dag van de week als rustdag zijn verbonden en geeft aan het einde van zijn brochure ook een aantal aanwijzingen hoe wij buiten het bezoeken van de diensten (en dan gaat hij ervan uit dat er twee diensten op zondag zijn) de eerste dag van de week kunnen heiligen.

Met de puriteinen en mannen als J.C. Ryle en Robert MacCheyne is Johnson ervan overtuigd dat het opgeven van de eerste dag van de week als rustdag zowel het kerkelijk leven als het persoonlijk geestelijke leven grote schade aanbrengt. Het gaat kwijnen en het verdwijnt. Als voorbeeld van het belang ervan noemt hij dat als een sportteam maar één dag in de week zou oefenen, elk lid ervan aanwezig is en alleen ontbreekt als er wel heel dringende redenen zijn. Ons moet er ons alles aan gelegen niet alleen om in ieder geval tweemaal op de dag des Heeren naar de kerk te gaan maar ook het verdere van die dag gebruiken om ons te oefenen in godzaligheid.

Ik kan iedereen die de Engelse taal machtig, het lezen van de brochure van ds. Johnson hartelijk aanbevelen.

*

Bij uitgeverij De Groot Goudriaan verscheen al weer een heel wat jaren geleden het boekje van Bruce Ray Laat ons de rustdag wijden. Deze Amerikaanse predikant geeft een brede bijbelse fundering van de eerste dag van de week als rustdag. Tweedehands is dit boekje ongetwijfeld nog te krijgen. Voor hen die redelijk Engels lezen noem ik On the First day of the week: God, the Christian and the Sabbath. Dit is een uitgave van Day One en de auteur is Iain D. Campbell.