Al meerdere jaren geleden verscheen in de serie Concordia Commentary een uitleg op het boek Spreuken van de hand van Andrew E. Steinmann. De auteur is al sinds 2000 hoogleraar theologie en Hebreeuws aan Concordia University Chicago. Evenals bij de andere delen uit deze serie gaat aan de eigenlijke uitleg een uitvoerige inleiding vooraf. Ook van dit deel geldt dat de inleiding al bijzonder waardevol is.
Steinmann wijst erop dat met Psalmen het boek Spreuken een van de twee oudtestamentische Bijbel-boeken die zelf aangeven dat meerdere auteurs er een aandeel in hebben gehad. Voor Spreuken geldt dat naar het zelfgetuigenis van dit boek het merendeel van Salomo afkomstig. Daarnaast worden Agur (Spreuken 30) en Lemüel of zijn moeder (Spreuken 31:1-9) genoemd, terwijl de auteur van het loflied op de deugdelijke huisvrouw (Spreuken 31:10-31 niet wordt genoemd. Spreuken 22:17-24: 22 en Spreuken 24:23-34 zijn uit de kring van de wijzen afkomstig. Steinmann volgt het zelfgetuigenis van boek Spreuken als het gaat om het auteurschap.
Bij Lemuël denkt Steinmann aan Hizkia of Josia. Vooral de eerste suggestie lijkt mij aantrekkelijk, omdat naar het zelfgetuigenis van Spreuken een deel van het boek in de tijd van Hizkia op schrift werd gesteld. Dan gaat het om Spreuken 25-29. Hier vinden we spreuken van Salomo die mannen rond Hizkia een schriftelijke vorm gaven.
De ‘lof van de deugdelijke huisvrouw’ schrijft Steinmann toe aan de uiteindelijke redacteur. Uiterlijk is dit hoofdstuk naar zijn overtuiging in de vroeg-Perzische tijd geschreven, toen begonnen de con-touren van de oudtestamentische canon steeds meer zichtbaar te worden en ontstond het besef dat de canonieke tijd (de tijd waarin God nieuw openbaring geeft) voorbij was.
Spreuken 1-9 vormt een inleiding op het boek van Spreuken. Is Spreuken 1:1 de titel van het hele boek of is het ook aanwijzing dat de eerste negen hoofdstukken van zijn hand zijn? In aansluiting bij de Egyptoloog K.A. Kitchen verdedigt Steinmann dat ook de eerste negen hoofdstukken van de hand van Salomo zijn.
Kitchen wees op Egyptische wijsheidsteksten die met een titel en uitgebreide proloog openden en ook ondertitels konden hebben. In Spreuken 10:1 vinden we dan de eerste ondertitel. Kitchen wees ook op het feit dat wij meerdere woorden die minder dan vijftigmaal in het Oude Testament tegenkomen te vinden zijn in de delen van het boek Spreuken die aan Salomo worden toegeschreven, namelijk Spreuken 1-9, 10:1-22:16 en 25:1-29:27.
Een leidende gedachte in het boek Spreuken is de vreze des HEEREN. Het boek Spreuken zet de prak-tische levenswijsheid onder de koepel de vreze des HEEREN. In delen die niet van Salomo afkomstig zijn vinden we deze uitdrukking overigens slechts tweemaal (Spreuken 23:17 en 31:30). Ook in de hoofdstukken Spreuken 25-29 komt deze uitdrukking niet voor.
Steinmann verklaart dit uit het karakter van deze spreuken van Salomo die werden opgeschreven in de tijd van Hizkia. Ze zijn niet zozeer gericht op het verkrijgen van wijsheid maar hebben een heel praktisch karakter. De uitdrukking ‘vreze des HEEREN’ was niet nauw verbonden met de thema’s waarin de mannen van Hizkia geïnteresseerd waren.
Steinmann legt er de vinger bij dat bepaalde woorden in hoge frequentie in Spreuken voorkomen. Dat geldt bijvoorbeeld van het woord ‘goed’. In meerdere gevallen vinden we in de vertaling ‘beter, omdat ‘goed’ (tôv) gevolgd wordt door ‘dan’ (min).
In het boek Spreuken, zo stelt Steinmann terecht, is wijsheid allereerst een eigenschap van de HEERE Zelf. Wijsheid die mensen bezitten, is een gave van Hem. De wijsheid wordt in Spreuken 1, 8 en 9 gepersonifieerd. Zij wordt dan als een vrouw voorgesteld. De reden is allereerst dat het Hebreeuwse woord voor wijsheid (chochma) vrouwelijk is. Dat is echter niet de enige rede. Tegenover de wereld en haar zondige begeerten doet vrouwe wijsheid een appel op de zoon die wordt onderwezen. Vrouwe wijsheid staat tegenover de dwaze en overspelige vrouw.
Ik val Steinmann onvoorwaardelijk bij als hij ‘Vrouwe Wijsheid’ als een verschijning ziet van de tweede persoon uit de goddelijke drie-eenheid. Hij is Degene door Wie de Vader alle dingen heeft gemaakt. (Joh. 1:3; Kol. 1:16; Heb. 1:2). In mijn proefschrift De heerlijkheid van JHWH in het Oude Testament en in het bijzonder in het boek Ezechiël heb ik beargumenteerd dat vrouwe wijsheid meer is dan een gepersonifieerde eigenschap en als een hypostase (zelfstandige verschijningsvorm van God) moet worden gezien. Als Paulus Christus de wijsheid van God noemt denkt hij, zo zegt Steinmann terecht, ongetwijfeld aan Spreuken 8. De wijsheid in Spreuken moet zowel theocentrisch als christocentrisch worden opgevat.
In de inleiding gaat Steinmann ook in op de relatie tussen ‘wijsheid’ en ‘rechtvaardigheid’. Hoewel ‘wijsheid’ en ‘rechtvaardigheid’ zelden expliciet met elkaar gelijk worden gesteld, blijkt toch op meer dan één plaats dat een nauwe band tussen die twee wordt verondersteld. De wijze handelt rechtvaardig.
Steinmann vraagt aandacht voor het gegeven dat de reikwijdte van een spreuk meer dan eens boven haar eerste betekenis uitgaat. Hij noemt als voorbeeld: ‘Zet de oude palen niet terug, die uw vaderen gemaakt hebben.’ (Spr. 22:28). In eerste instantie wordt tegen landroof gewaarschuwd. Het grote gevaar was dit bij weerloze weduwen en wezen te doen. Breder betekent dit deze spreuk ook laat zien dat weduwen en wezen niet geïntimideerd mogen worden. Zaak is zich te houden aan Gods wetten en inzettingen.
Heel mooi en juist is de consequentie die Steinmann voor het verstaan van het boek Spreuken trekt uit de opbouw ervan. De openingshoofdstukken – en dan kunnen we in het bijzonder aan Spreuken 8 denken – laten ons zien dat wij het hele boek moeten lezen in het licht van Gods openbaring in Christus. Slechts in gemeenschap met Hem kunnen we wijs, rechtvaardig en godzalig leven. De praktische richtlijnen en adviezen die in Spreuken worden gegeven verstaan we alleen juist als we ze binnen dit kader verstaan.
Aan het slot van zijn inleiding gaat Steinmann nog in op de overgeleverde tekst van het boek Spreuken. In een aantal gevallen is de Hebreeuwse tekst buitengewoon moeilijk te verklaren. Als een verklaring onmogelijk is, probeert Steinmann in eerste instantie de consonantentekst te handhaven en anders te vocaliseren. Soms geven de oude vertalingen – en wel het bijzonder de Septuaginta – een leesbare en begrijpelijke reconstructie van de Hebreeuwse tekst. Deze zelfde benadering werd mij destijds aan de Rijksuniversiteit van Utrecht door dr. B. Maarsingh bijgebracht.
Steinmann stelt aan de orde dat tussen de Masoretische tekst van het Oude Testament en die van de Septuaginta een aantal verschillen bestaan. Zo mist de Septuaginta meerdere spreuken die wel in de Masoretische tekst voorkomen en voegt anderzijds spreuken toe die daar niet te vinden zijn. meer dan eens wordt de Hebreeuwse tekst geparafraseerd, uitgelegd en zelfs herschreven. De bedoeling is hoogstwaarschijnlijk om zo de tekst voor de eigentijdse lezer relevant te maken.
Wie de kerkvaders leest, moet zich realiseren dat zij de Septuaginta of de oud-Latijnse tekst volgen, ook waar zij afwijkt van de Masoretische tekst. Steinmann geeft het volgende voorbeeld. Terwijl we in de Masoretische tekst in Spr. 8:35b lezen ‘en trekt een welgevallen van de HEERE’, heeft de oud-Latijnse tekst in aansluiting bij de Septuaginta ‘en de wil is voorbereid door de HEERE.’ Dit was één van de lievelingsteksten van Augustinus. Hij zag hierin verwoord dat God Zelf de wil vernieuwd en dat wij alleen zo gaan willen wat God wil.
Steinmann schreef een zeer waardevol commentaar. Een commentaar waarin grondige filologie samengaat met theologische diepgang.
Andrew E. Steinmann, Proverbs, Concordia Commentary (St. Louis: Concordia Publishing House, 2009), hardcover 760 pp., €64,99 (ISBN 9780758603203)
Dr. P. de Vries - artikelen en opinie 