Evangelisch en evangelical. Een begrip met verschillende ladingen, in de loop der eeuwen gevormd. Wat is het verschil? En wat is de oorsprong en zijn de kenmerken van evangelicals?
In Nederland kennen wij sinds de tweede helft van de twintigste eeuw de begrippen ‘gereformeerd’ en ‘evangelisch’ als tegenstelling. In plaats van ‘gereformeerd’ zou ik ook het woord ‘reformatorisch’ kun-nen gebruiken. Welbewust doe ik dat niet. Dit woord is eerder tot een groepsaanduiding verworden dan dat het een omschrijving geeft van een innerlijke overtuiging. Met gereformeerd bedoel ik dat iemand van harte voor de gereformeerde belijdenis staat, met als kern dat het louter genade is als wij door het bloed van Christus toegang krijgen tot God.
In de Engelssprekende wereld heeft het woord evangelical een andere betekenis dan het woord evangelisch hier in Nederland. Er wordt mee bedoeld dat iemand trouw wil zijn aan de boodschap van het Evangelie. Daar hoorde ik uit de mond van een conservatieve Anglicaanse predikant de klacht dat tegenwoordig zo ongeveer iedereen een evangelical wil worden genoemd en dat het een weinig-zeggende uitdrukking is geworden.
Het woord evangelisch is, zoals eigenlijk ook wel te begrijpen is, van oorsprong een voluit positief woord. In de zestiende eeuw werden zij die de Reformatie waren toegedaan, evangelisch genoemd. De evangelischen stonden tegenover de pausgezinden. Daarom heet de Lutherse Kerk in Duitsland ook de Evangelische Kirche.
Wie de kanttekeningen en de voorredes op de Bijbelboeken van de Statenvertaling kent, weet dat daar het woord ‘evangelisch’ een voluit positieve betekenis heeft. In de kanttekening op Gen. 3:15 lezen we van de eerste evangelische belofte en in die op Openb. 12:17 van een evangelisch en gereformeerd christen. Zo valt het te begrijpen dat, als Anglicaanse voorgangers in de achttiende eeuw het Evangelie van vrije genade, van rechtvaardiging door geloof en wedergeboorte door Gods Geest gaan verkondigen, het kerkvolk van een Evangelical Revival spreekt. Het is een herleving van de boodschap van puriteinen en reformatoren.
*
De oorsprong van de evangelicals
Terwijl in 1662, op een enkeling na, de puriteinen de Kerk van Engeland verlaten, zien we dat juist binnen deze kerk in de achttiende eeuw een opleving ontstaat. Een opleving die parallellen kent in en zich uitbreidt naar andere delen van het Britse rijk. Allereerst moeten we bij de wortels van de Evangelicals denken aan de Holy Club in Oxford. De geestelijke kleur van de Holy Club was die van de hoogkerkelijke en sacramentalistische richting binnen de Kerk van Engeland.
Opmerkelijk is dat bijna alle leden van de Holy Club vastliepen met de hoogkerkelijke vroomheid, en belijders en predikers werden van het Evangelie van vrije genade. De eerste bij wie het licht van het Evangelie opging, was George Whitefield. Later volgden de broeders John en Charles Wesley. Ook andere Anglicaanse predikanten kunnen worden genoemd. Ik denk ook aan John Berridge. Onder andere door het lezen van het boek van de puritein John Owen over de rechtvaardiging kwam hij tot geloof.
Vooral Whitefield kan als model voor de evangelicals worden gezien. Hij bleef trouw aan de Kerk van Engeland, maar veel meer dan de gebroeders Wesley kon hij over kerkmuren heen zien. Hij verheelde niet dat hij zich geestelijk meer aan menig afgescheidene verbonden wist, dan aan tal van anglicanen. In de Engelse koloniën in Amerika werd hij zowel door congregationalisten als presbyterianen hartelijk ontvangen. Hoewel er tal van uitzonderingen op de regel kunnen worden genoemd, werd het kenmerkend voor de evangelicals dat voor hen kerkmuren laag waren.
Theologisch waren de achttiende-eeuwse evangelicals op de gebroeders Wesley na voluit calvinistisch in hun genadeleer. De Wesleys zijn wel als inconsequente calvinisten getypeerd. Arminiaans in de leer van de verkiezing, maar in de leer van de wedergeboorte feitelijk calvinistisch. Bij alle continuïteit tussen het evangelicalisme enerzijds en de Reformatie en het puritanisme anderzijds, ook daar waar de theologie gelijk is, is er toch sprake van een andere toonzetting. Dat heeft onder andere te maken met het sterk internationale karakter van het evangelicalisme. Op allerlei wijzen ontstonden er contacten over landsgrenzen heen.
Terwijl de Reformatie en ook de puriteinen sterk dachten vanuit een christelijke samenleving en een christelijke overheid, zien we dat de achttiende-eeuwse evangelicals veel meer het individu centraal stellen en hem aanspreken op zijn christelijke roeping. Het ontstaan van allerlei genootschappen – niet in de laatste plaats op het gebied van zending – ligt in het verlengde ervan. Veel meer dan de geestelijke voorvaders accepteren de evangelicals de pluriformiteit van de kerk en zoekt men samenwerking over de grenzen van kerkmuren heen.
*
De kenmerken en de invloed van de evangelicals
Het Evangelical Revival bracht een nieuwe stroming in het protestantisme, namelijk het methodisme. Opmerkelijk is dat, terwijl de gebroeders Wesley veel hoogkerkelijker dachten dan Whitefield, juist hun volgelingen en geestverwanten buiten de Kerk van Engeland kwamen en die van Whitefield met uitzondering van Wales en hier en daar in Engeland niet. Het Evangelical Revival beïnvloedt feitelijk alle stromingen van het protestantisme binnen het Britse rijk: anglicanen, presbyterianen, congre-gationalisten en baptisten. Later – pas in de twintigste eeuw – zouden in de Verenigde Staten ook de lutheranen de invloed van het Evangelical Revival voelen. Heel belangrijk is dat het evangelicalisme ook beslag legde op de harten van tal van Afro-Amerikanen.
Als kenmerken voor evangelicals kunnen we noemen: het aanvaarden van de Bijbel als het Woord van God en enige richtsnoer voor geloof en leven, het centraal stellen van het kruis van Christus, de noodzaak van bekering en het ontplooien van allerhande activiteiten gerelateerd aan Gods kerk en koninkrijk. Kenmerkend voor het kerkelijke leven was de doordeweekse (gebeds)samenkomst en voor het gezinsleven de huisgodsdienstoefening. Een gemeente die door een evangelical werd gediend had ook in de week minstens één samenkomst voor de gehele gemeente.
De negentiende eeuw is wel als de bloeitijd van de evangelicals getypeerd. Dat gold zeker voor de eerste helft ervan. Van tal van kansels in alle delen van Groot-Brittannië, en breder van het Britse rijk, klonk het evangelie van Gods genade. Dat gold ook voor de inmiddels zelfstandig geworden Verenigde Staten van Amerika. Van een boekje als Jenny de hutbewoonster, geschreven door de anglicaanse evangelical L. Richmond, werden miljoenen exemplaren verkocht.
Theologisch varieerden de negentiende-eeuwse evangelicals, evenals hun voorvaders uit de achttiende eeuw, van uitgesproken arminianen tot strenge calvinisten. Feitelijk werden de verschillen groter dan in de achttiende eeuw. Veel meer dan de Wesleys was de Amerikaan Charles Finney een uitgesproken arminiaan. Hij was van mening dat een opleving en breder het ontstaan van het geestelijke leven mede afhankelijk was van goede inzet van de juiste middelen. Was dat het geval, dan moest er vrucht komen. De negentiende eeuw is ook de eeuw van Spurgeon, Ryle en McCheyne. Zij beleden zonder reserve de soevereine verkiezing van God, maar combineerden dat met een zeer indringende prediking van het evangelie.
In de tweede helft van de negentiende eeuw zien we dat ook in kringen die als evangelical bekend staan, de Schriftkritiek en moderne theologische inzichten ingang vinden. De uitdrukkingen liberal of progressive evangelical ontstaan in die tijd. De laatste levensjaren van Spurgeon staan in het teken van waarschuwen tegen deze vorm van theologie. In de eerste helft van de twintigste eeuw zien we dat een niet onbelangrijk deel van de evangelicals zich steeds verder van hun wortels vervreemdt. Andere evangelicals arbeiden vooral in de schaduw van de hoofdstroom van de maatschappij.
Dat verandert voornamelijk in de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog. Hier moet vooral de naam van Billy Graham worden genoemd. Een man die theologisch ergens tussen Wesley en Finney instaat. De evangelicals worden weer een factor van betekenis. In deze tijd zien we ook een herleving van calvinisme in de Angelsaksische wereld. Daaraan zijn onder andere de namen van Lloyd Jones en Packer verbonden en later ook van Piper.
Tegelijkertijd is vooral de laatste decennia de beweging van evangelicals wel heel breed en heel divers geworden. Er zijn theologen die de Schriftkritiek volledig accepteren en een wel heel centraal leerstuk als verzoening door voldoening afwijzen en zich toch evangelical noemen. Dat verklaart dat meer dan eens de klacht wordt geuit dat evangelical een nietszeggende aanduiding is geworden. Zij die in de oorspronkelijke zin van het woord evangelical willen zijn, noemen zich vaak confessing (belijdende) evangelicals.
Verblijdend is dat vooral op het zuidelijke halfrond, waar de christelijke kerk groeit, dit soort evangelicals in ruime mate wordt gevonden. Verheugend is ook dat wij onder pinksterchristenen een oriëntatie zien op gereformeerde theologie. Niet in de laatste plaats vinden de geschriften van Jonathan Edwards in deze kringen ingang. Men herkent zich in de waarschuwing om emotie niet met waarachtig geloof gelijk te stellen. Dit is zeker: Christus houdt Zijn kerk in stand. Hij blijft met Zijn kerk zolang zon en maan schijnen.
David W. Bebbington en Mark A. Noll (red.), A History of Evangelicalism. People, Movements and Ideas in the English-speaking World. Vijf delen. Downers Grove: IVP, 2004-2017.
In vijf delen beschreven een vijftal auteurs de geschiedenis van de Evangelical Movement vanaf haar ontstaan in de achttiende eeuw tot aan het heden. Elke auteur legt zijn eigen accenten. Tal van namen passeren de revue. Whitefield, Wesley, Moody, Spurgeon, Billy Graham en John Stott. Een onpartijdige beschrijving van deze beweging is niet mogelijk. Wie wil weten wat in de Engelssprekende wereld evangelical betekende en nu betekent, kan uitstekend bij deze serie terecht.
Dr. P. de Vries - artikelen en opinie 