De dominee van Buchenwald. Het levensverhaal van Paul Schneider (1897-1939)

Een indrukwekkende biografie

Weinig boeken die ik afgelopen jaar las, hebben op mij zoveel indruk gemaakt als De dominee van Buchenwald. Het levensverhaal van Paul Schneider. De auteur is A.B. Goedhart. Weinigen in Neder-land weten zoveel over de kerkstrijd in Duitsland tegen de nazi-ideologie als deze oud-directeur van een School met de Bijbel. Paul Schneider was de eerste predikant die de marteldood stierf in de nazi-ideologie. De moed waarmee hij tegen deze ideologie getuigde en haar onchristelijke en onmenselijke karakter aan de kaak stelde, heeft mij met diep respect voor deze man vervuld. Hij is daarin een voor-beeld voor anderen en verdient een ereplaats onder de getuigen van Christus in de geschiedenis van de Kerk.

*

Paul Schneider. Geroepen tot dienaar van het Evangelie

Paul Schneider (1897-1939) groeide op in een Duits predikantsgezin. Zijn vader had met zijn tante als kind en jongeman meer dan eens een uitstapje gemaakt naar de gemeente van Kohlbrugge. Daar vond men meer geestelijk voedsel dan in eigen gemeente. Paul wilde aanvankelijk medicijnen studeren, maar als hij na de Eerste Wereldoorlog het leger verlaat, is theologie zijn studierichting. Als student maakte hij een dagboekaantekening dat in de verhoudingen van vóór de Eerste Wereldoorlog de arbeid voor de geest van het proletariaat was verwaarloosd. Zo was er een klimaat ontstaan waarin de revolutie kon uitbreken. Als student en later ook als predikant was Schneider sterk betrokken op het lot van de arbeiders.

Schneider studeerde aan de universiteiten van Giessen, Marburg en Tübingen. In Tübingen wordt hij diepgaand beïnvloed door de colleges van prof. K. Heim. Hij komt terug op de liberale ideeën die hij als studenten was gaan aanhangen. Met Heim komt bij hem het gezag van Gods Woord bovenaan te staan en er wordt in zijn hart een verlangen naar ware rust in God geboren. Kort vóór de kerst van 1921 valt er voor het eerst een lichtstraal; van Gods genade in zijn hart. Het jaar erop verlooft hij zich met de achttienjarige Margarete Dieterich. Bij de afronding van zijn studie krijgt hij veel steun en onderwijs uit de bestudering van de geschriften van Wichelhaus, een leerling en geestverwant van Kohlbrugge.

Hoe hoog Schneider niet alleen de roeping tot prediking maar ook die van echtgenoot opvatte, blijkt wel uit het feit dat hij op een gegeven moment zijn verlovingsring per brief aan Margarete terug-stuurde met de mededeling dat hij zich zo onzeker voelde over zijn ambt en persoon en daarom haar echtgenoot niet kon worden. Als Margarete nog over een antwoord nadenkt, komt er een telegram van Paul dat zij de brief als niet verzonden moet beschouwen. In 1926 ontvangt Schneider de zeker-heid van het geloof. Dat gebeurt vanuit Psalm 130. Nu weet Schneider dat hij met vreugde predikant kan zijn.

*

Verzet tegen de nazi-ideologie

Al vanaf het begin sloot Schneider zich aan bij de Bekennende Kirche die zich verzette tegen de nazi-ideologie. Reeds vóór 1933 is hij overtuigd van het antichristelijke karakter van deze ideologie. Van-wege deze houding wordt hij losgemaakt van de gemeenten van Hochelhaus en Dornholzhausen. Volgens een nazi behoort hij niet op de kansel maar in een concentratiekamp. Schneider aanvaardt de mogelijkheid om te worden overgeplaatst naar Dickenschied en Womrath. Ook hier wenst hij niets anders dan het Evangelie van Gods genade te verkondigen en juist daarom komt hij ook hier in de pro-blemen. Als de overheid hem het bevel geeft Rijnland te verlaten, kan Schneider hier dit dat niet met zijn geweten verantwoorden. God Zelf heeft hem aan Dickenschied en Womrath verbonden en wat God samengevoegd heeft, scheide de mens niet.

Het gevolg van dit alles is dat Schneider door verraad van een gemeentelid wordt opgepakt en Marga-rete met hun zes kinderen moet achterlaten. Hij komt uiteindelijk tegen het einde van 1937 in het con-centratiekamp Buchenwald terecht. Ook daar schaamt hij zich niet voor het Evangelie van Christus. Elke gelegenheid om zijn medegevangenen het Evangelie te betuigen grijpt hij aan. Vandaar dat Goedhart het levensverhaal van Schneider de titel gaf De dominee van Buchenwald. In Buchenwald vond Schneider zijn kracht in het Woord van God en in geestelijke liederen.

Heel opmerkelijk is de volgende gebeurtenis. Op een dag stonden meer dan 10.000 gevangenen op de appelplaats. Schneider verbleef in zijn cel. Vlak bij zijn celraam stond de microfoon. Terwijl de gevan-genen wachten op de bevelen van de dienstdoende SS-officier, klonk de stem van Schneider uit zijn cel: ‘Kameraden, luister naar mij. Hier spreek dominee Paul Schneider. Hier wordt gefolterd en gemoord. Om Christus’ wil, zoek ontferming. Bidt tot God. Blijf standvastig en getrouw. God, de almachtige Vader, zal dit kwaad van ons wegnemen. Houd vol, broeders, in deze strijd? Vertrouw op Hem, niet op Hitler.’ De volgende woorden gingen verloren, omdat men de microfoon inmiddels had uitgezet.

Op 19 juli 1939 bracht de kamparts dr. Ding Schneider door een injectie om het leven. Als doodsoor-zaak werd een hartzwakte opgegeven. Vanuit het oogpunt van de nazi’s gezien is het merkwaardig en opvallend dat het lichaam van Schneider niet wordt gecremeerd. De familie krijgt de gelegenheid het op te halen. In Dickenschied krijgt Schneider een koninklijke begrafenis. Het gehele dorp loopt uit. Onder andere 200 collega’s zijn in toga aanwezig. In de kerk van Dickenschied spreekt ds. Fritz Langensiepen, een vriend van Schneider, over de belijdenistekst van Paul Schneider: ‘Hiertoe ben Ik gebo-ren en hiertoe ben Ik in de wereld gekomen, opdat Ik voor de waarheid getuigen zou. Wie uit de waarheid is, hoort Mijn stem.’ (Joh. 18:37).

Als Dietrich Bonhoeffer, die zelf vlak voor de volledige instorting van het Derde Rijk, op persoonlijk bevel van Hitler werd opgehangen, hoort van de dood van Schneider, trekt hij helemaal wit weg. Hij was juist bij zijn tweelingzus Sabine en zat aan de piano om met de kinderen van Sabine te gaan zingen. Hij draait zich na het bericht van de dood van Schneider om en zegt: ‘Luister, kinderen. Deze naam mogen jullie niet vergeten: Paul Schneider is onze eerste martelaar.’

Paul Schneider schreef zelf in zijn eerste brief uit de bunker in Buchenwald: ‘Daarom is het goed en verstandig, wanneer wij met ons hart niet aan de ‘aardse tuinen’ hangen. Wij behoren niet te vergeten om ijverig de tuin van ons hart voor het hemelrijk gereed te maken met vruchten door de Geest. Daartoe behoort nog meer moeite en geduld dan voor arbeid in een aardse tuin.’ Aan deze arbeid kwam voor Schneider op 19 juli 1939 een einde om voor Gods troon de jongste dag te verwachten.

*

Lessen voor nu

In haar geschiedenis is de christelijke kerk vanaf het begin met ideologieën geconfronteerd. In de eerste eeuwen van haar bestaan in nieuwtestamentische vorm was dat de keizerideologie. We kunnen ook denken aan het communisme. Niet eenvoudig is ook de positie van christenen in landen gedomi-neerd door de islam. Het niet erkennen van Mohammed als de profeet kan als godslastering worden opgevat, terwijl een christen hem alleen maar als een valse profeet kan zien. Immers kenmerk van ware profetie is dat Jezus als de Zoon van God wordt beleden en als de Gekruisigde Die de dood over-won en nu zit aan Gods rechterhand. Niemand kan tot de Vader komen dan door Hem.

De nazi-ideologie is verleden tijd. Althans grotendeels. Want nog altijd en opnieuw klinken hier en daar (neo)nazistische geluiden. Waakzaamheid blijft geboden. Temeer omdat wereldwijd – en dat gaat Nederland niet voorbij – het antisemitisme de kop op steekt. Echter, inmiddels rukt een nieuwe ideo-logie rukt op: de genderideologie. Ik besef dat de genderideologie niet met de nazi-ideologie kan worden vergeleken. De nazi-ideologie was velen malen repressiever. Dat maakt het levensverhaal van Paul Schneider ons duidelijk. Echter, wat beide aan elkaar verbindt is hun antichristelijke karakter. Veel meer en veel meer dan de nazi-ideologie schiet de genderideologie wereldwijd wortel en wordt zij wereldwijd in wetgeving vastgelegd.

Evenals de nazi-ideologie heeft ook de genderideologie een vlag als symbool. Toen op 20 april 1938 ter gelegenheid van de verjaardag van Hitler de nazivlag werd gehesen, hield Schneider zijn muts op. Hij wilde geen eer betonen aan een antichristelijke symbool. Vanaf die gebeurtenis was de kamplei-ding vast besloten Schneider ter dood te brengen. Zijn houding steekt schril af tegen die van bestuur-ders die zich christen noemen en toch de regenboogvlag konden hijsen. Het zou hen hooguit een herbe­noeming hebben gekost en wellicht was door de raad of de provinciale staten het vertrouwen in hen opgezegd. De prijs die Schneider moest betalen was vele malen hoger.

In Europa kan het inmiddels gebeuren dat openlijk uitspreken dat seksualiteit alleen thuis hoort in het huwelijk tussen één man en één vrouw tot een verhoren leidt op het politiebureau. Dat overkwam een Finse politica. Ds. Olaf Latzel van de Martinigemeente in Bremen noemde de homoactivisten die zijn kerk bekladden, en kerkgangers, onder wie kinderen intimideerden, misdadigers. Hij bood daarover zijn verontschuldiging aan. Nadrukkelijk heeft hij aangegeven dat hij mensen niet om hun homo-seksuele gevoelens veroordeelt, maar dat hij er wel van overtuigd is dat seksualiteit alleen thuishoort in het huwelijk tussen één man en één vrouw. Ondanks deze uitleg veroordeelde de rechter hem tot een boete van ruim 8000 euro. In vervolg daarop heeft de Evangelische Landeskirche van Bremen hem geschorst en hem elke vorm van ambtswerk verboden.

In ons eigen land heeft minister Slob scholen met een boete gedreigd die leerlingen om hun homo-seksuele gevoelens afwijzen. Men spreekt hier van identiteit. Echter, de gedachte dat onze gevoelens onze identiteit bepalen is in de geschiedenis van de mensheid betrekkelijk recent. Eeuwenlang was men van mening dat iemands positie en gedrag zijn identiteit bepaalden. Nu is er in ieder geval geen christelijke school bekend die leerlingen afwijst om hun homoseksuele gevoelens. Wel geldt van scholen die de Bijbel als stem van de levende God erkennen dat zij alleen ruimte zien voor seksualiteit binnen het klassieke huwelijk.

Laten wij getrouw zijn op de plaats waar God ons heeft gesteld. Ik besluit met woorden van de negen-tiende-eeuwse christenstaatman Groen van Prinsterer. Zijn devies was: ‘Niet een staatsman maar een belijder van het Evangelie’. ‘De belij­denis, waartoe men wordt geroepen, staat tel­kens met den aard der tij­den waarin men leeft, in verband. Het belij­den, waar de kracht des Christelijken ge­loofs zich openbaart, ligt niet altijd in het getrou­welijk opzeggen van al de Artikelen des Geloofs; niet altijd in een onvoorwaardelijke onderschrijving van de Symboli­sche Schrift; zelfs niet in eene predi­king waarin geen enkel woord aange­troffen wordt, dat den meest regtzinnigen keurmeester erge­ren zou. Het belij­den is het uitkomen voor de waarheid waar de verde­diging bezwaar­lijk is, waar het belijden met lijden vergezeld is. Ge­lijk de aanval het kritieke punt aanwijst, zoo volgt, uit den aard der ver­looche­ning, de aard der be­lijdenis, welke in ieder tijds­ge­wricht de geloovi­gen voegt.’

We moeten waakzaam zijn en het antichristelijke karakter van ideologieën onderkennen. Een christen hoeft en mag echter nooit mismoedig worden. Hoe breed en diep een ideologie zich ook in de samen-leving nestelt. Immers, eenmaal zullen alle machten en krachten te gronde gaan die zich tegen God en Zijn Woord en tegen Christus en Zijn kerk richten. Dat zal gebeuren als de Heere Jezus Christus ver-schijnt om alle doden op te wekken en levenden en doden voor Zijn rechterstoel zal dagen. Wie Hem kent en verwacht, mag weten dat dat niets hem zal scheiden van de liefde van Christus. Hoe groot de storm waarom het gaat ook mag zijn of welke zorgen het ook betreffen.

Terugkomend op het boek van Goedhart over Schneider. Ik wens het in ieders handen en ben van  mening dat in ieder geval een predikant of student in de theologie het niet ongelezen mag laten.

A.B. Goedhart, De dominee van Buchenwald. Het levensverhaal van Paul Schneider (Apeldoorn: De Banier, 2020), paperback 156 pp., €11,95 (ISBN 9789087182960)