Stervenskunst bij Luther. Luthers visie op leven, dood en sterven als antwoord op ‘voltooid leven’

Arthur Alderliesten schreef een boekje waarin hij een aantal teksten van Luther over de voorberei­ding op de dood samenbracht met als kern het ‘sermoen over de voorbereiding op het sterven’ uit 1519. In een afsluitend essay gaat hij in op de relevantie van Luthers gedachten met betrekking tot het actuele ethische vraagstuk van een voltooid leven.

De auteur zet de teksten van Luther in hun historisch en maatschappelijk kader. Hij wijst erop dat men in de Middeleeuwen vrijwel nooit alleen stierf. De kerk wist zich in het bijzonder geroepen stervenden te begeleiden. Bij epidemieën waren er onvoldoende priesters beschikbaar. Boeken over de voor-bereiding op de dood werden daarom in de landstaal vertaald of gepubliceerd. Zo kregen ook leken handvatten om stervenden bij te staan.

Alderliesten laat zien dat weliswaar het thema van Luthers sermoen uit 1519 niet nieuw was, maar juist wel zijn wijze van benadering. Een sermoen houdt het midden tussen een preek en theologisch traktaat. Binnen zes jaar was dit geschrift al 26 maal herdrukt. Luther richt zich niet alleen tot hen die de stervenden begeleiden maar ook tot de stervende zelf. Veel nadrukkelijker dan in de vóór-reformatorische literatuur wees de hervormer op Christus.

In de Middeleeuwen overheerste sterk de gedachte dat men de stervende angst moest aanjagen bij het naderen van de dood. Luther stelt daarentegen dat het (eeuwige) leven, de genade en de hemel moeten worden overdacht. In de kruisdood van Christus en het overdenken daarvan vindt de wis­seling plaats van dood, zonde en hel naar leven, genade en hemel. Luther beklemtoont ook dat wij ons midden in het leven op de dood moeten voorbereiden.

In een preek uit 1523 zei Luther dat wij zo op de dood moeten zijn voorbereid dat wij kunnen zeggen dat wij midden in de dood het leven vinden. Heel radicaal wijst Luther in het lied ‘Midden in het leven zijn wij door de dood omvangen’ tot drie keer toe in een couplet op Christus als medicijn tegen aan-vechting en geloofstwijfel.

In het essay wijst Alderliesten erop dat onze tijd gekenmerkt wordt door autonomie, maakbaarheid, lichaamsgerichtheid , individualiteit en ook eenzaamheid. Hij wijst op de redenen waarom mensen hun leven voltooid achten: een gevoel van eenzaamheid, de ander niet tot last willen zijn, een gevoel van onwaardigheid en gebrek aan zingeving en ontkenning van de ernst van de dood.

Volgens Luther kan een mens alleen sterven als hij gelooft in Jezus Christus. Terecht zegt daarom de auteur dat je Luthers stervenkunst wel moet starten binnen de christelijke kerk. De kerk mag, zo zegt hij met fierheid uitkomen voor de visie op het stervenproces en het hiernamaals. Ik zou dat hier en daar nog net iets concreter verwoorden. Wij kunnen Luthers stervenkunst stervenskunst alleen echt toepassen als wij de vooronderstellingen erachter delen.

Dat Christus de dood heeft overwonnen, kan alleen echt betekenis hebben als we de dood zien als het loon op de zonde. De dood is alleen een slaap als wij mogen weten dat wij op de jongste dag tot heerlijkheid worden opgewekt en het overdenken van de dood van Christus is pas echt een medicijn als wij weten dat wij alleen al omdat wij in zonde ontvangen en geboren zijn, de eeuwige rampza­ligheid hebben verdiend.

Dit alles komt overigens prachtig tot uiting in de tekst op de grafsteen van Luthers dochter Leentje waarvan we in Stervenskunst bij Luther de volgende vertaling vinden:

Hier slaap ik, Leentje, Doctor Luthers kleine meid,

met alle heiligen samen in mijn bedje neergevlijd.

Ik, die in zonde werd geboren,

behoorde tot in eeuwigheid te zijn verloren.

Maar nu leef ik, Heere, en ik heb het goed,

bevrijd, o Christus, door Uw eigen bloed.

Ik ben blij dat dit boekje verscheen. Het geeft veel stof tot overdenking. Na het lezen ervan overwoog ik nog eens hoe ik moet zien dat in steeds meer rouwadvertenties de rouwsamenkomst wordt aan-gekondigd, als een dankdienst voor het leven van de overledene. Dat dunkt mij niet in lijn van Luthers gedachten over het sterven en de voorbereiding erop. Dan is de veruit belangrijkste rede tot dank dat wij uit enkel genade met de dood het eeuwige zalige leven beërven en samen met alle ontslapen heiligen uitzien naar de jongste dag.

Arthur Alderliesten, Stervenskunst bij Luther. Luthers visie op leven, dood en sterven als antwoord op ‘voltooid leven’ (Apeldoorn: De Banier, 2021), paperback 132 pp., €11,95 (ISBN 97890871859300)